Sakrament kapłaństwa należy, obok sakramentu małżeństwa, do grupy sakramentów w służbie komunii. Jest zatem nastawiony na zbawienie innych ludzi; opiera się na służbie innym, dzięki czemu przyczynia się również do zbawienia osobistego.
Sakrament kapłaństwa nazywany jest także sakramentem święceń (łac. ordinatio) bądź sakramentem posługi apostolskiej. Obejmuje on trzy stopnie: episkopat, prezbiterat i diakonat. Przy czym pojęciem kapłan określa się wyłącznie biskupów i prezbiterów, a nie diakonów. Zadaniem diakona jest z kolei służba i pomoc kapłanom. Święcenia biskupie są natomiast pełnią sakramentu święceń.
Włączenie do stanu kapłaństwa (stanu biskupów, prezbiterów i diakonów) dokonuje się na mocy obrzędu ordinatio, który jest aktem religijnym i liturgicznym. Słowo ordinatio jest tożsame z konsekracją, błogosławieństwem bądź właśnie z sakramentem. Akt sakramentalny jest równoznaczny z udzieleniem daru Ducha Świętego; daje „świętą władzę” (sacra potestas). Władza ta nie pochodzi od ludu, ale od samego Jezusa Chrystusa. Znakiem konsekracji jest włożenie rąk przez biskupa i modlitwa konsekracyjna nad kandydatem.
Kościół głosi, że obok kapłaństwa urzędowego (hierarchicznego), cała wspólnota wierzących jako taka jest kapłańska; mówi o kapłaństwie wspólnym wszystkim wiernym. Różnią się one jednak co do istoty. O ile kapłaństwo wspólne wiernych realizuje się przez rozwój własnej łaski chrztu i przez życie według Ducha, to kapłaństwo urzędowe służy kapłaństwu wspólnemu, przyczyniając się do rozwoju łaski chrztu wszystkich chrześcijan. Jest ono jednym ze narzędzi, przy pomocy których Chrystus ciągle buduje i prowadzi swój Kościół:
Jest więc jeden i ten sam Kapłan, Chrystus Jezus, którego najświętszą Osobę zastępuje kapłan. Ten ostatni bowiem dzięki konsekracji kapłańskiej upodabnia się do Najwyższego Kapłana i posiada władzę działania mocą i w osobie samego Chrystusa (virtute ac persona ipsius Christi). (Pius XII, enc. Mediator Dei.)
Kapłaństwo ma charakter służebny. Jest skierowane zarówno ku Chrystusowi, jak i ku ludziom: kapłaństwo urzędowe reprezentuje Chrystusa wobec zgromadzenia wiernych, jednocześnie reprezentując zgromadzenie wiernych wobec Boga, gdy zanosi do Niego modlitwę całego Kościoła oraz składa ofiarę eucharystyczną.
Celebracja święceń powinna odbywać się w obecności wiernych, w katedrze, najlepiej w niedzielę lub święto nakazane, i powinna mieć uroczysty charakter. Święcenia są udzielane w ramach liturgii eucharystycznej. Dla wszystkich trzech stopni święceń istotny jest ten sam obrzęd, mianowicie włożenie rąk przez biskupa na głowę wyświęcanego, a także specjalna modlitwa konsekracyjna, będąca prośbą do Boga o wylanie Ducha Świętego i udzielenie Jego darów dostosowanych do posługi, do której kandydat jest wyświęcany. Sakrament jest udzielany przez biskupów, gdyż są oni nazywani następcami Apostołów.
Sakrament święceń nie może być powtarzany ani udzielany tylko na pewien czas. Przy czym istnieje możliwość zwolnienia osoby wyświęconej z obowiązków i funkcji związanych ze święceniami (z ważnych powodów); może ona również otrzymać zakaz ich wykonywania. Niemniej osoba wyświęcona nigdy nie stanie się na powrót człowiekiem świeckim.
Ustanowienie kapłaństwa
Zapowiedź sakramentu święceń kapłańskich Kościół widzi już w Starym Testamencie. W Księdze Wyjścia cały naród żydowski został określony „królestwem kapłanów i ludem świętym” (Wj 19, 6). Bóg wybrał następnie jedno z dwunastu pokoleń Izraela, pokolenie Lewiego, i przeznaczył je do służby liturgicznej. Pierwszym arcykapłanem został Aaron, brat Mojżesza. Księga Liczb wspomina także o ustanowieniu siedemdziesięciu „Starszych”, którzy otrzymali natchnienie prorockie za sprawą ducha (Lb 11, 24-35). Owo natchnienie za sprawą ducha jest interpretowane jako zapowiedź zesłania Ducha Świętego na Apostołów przebywających w Wieczerniku.
Wszystkie zapowiedzi kapłaństwa w Starym Przymierzu znajdują swoje wypełnienie w osobie Jezusa Chrystusa, który nazywany jest w Liście do Hebrajczyków „arcykapłanem na wzór Melchizedeka” (Hbr 5, 10; 6, 20). Sam Melchizedek jest postacią znaną ze Starego Testamentu; pojawia się wyłącznie w Księdze Rodzaju. Był on królem Szalemu i jednocześnie kapłanem Boga Najwyższego.
Chrystus nazywany został w 1 Liście do Tymoteusza „jedynym Pośredniku między Bogiem a ludźmi”. Kościół mocno podkreśla tę jedyność Jezusa – wyświęcani kapłani są wyłącznie Jego zastępcami na ziemi, działając Jego mocą i w Jego imieniu.
Ustanowienie sakramentu kapłaństwa obchodzi się w Wielki Czwartek, wspominając Ostatnią Wieczerzę i słowa Jezusa: „To czyńcie na moją pamiątkę”. W ten sposób pozostaje ściśle związanie z ustanowieniem Eucharystii. Chrystus jednak już wcześniej, w trakcie swojej działalności, budował kapłaństwo urzędowe, wybierając kolegium Dwunastu Apostołów. To właśnie Apostołowie, po Jego śmierci, zajęli się tworzeniem Kościoła i głoszeniem Słowa Bożego.
Powołaniu siedmiu mężów do obsługi stołów przez Apostołów (Dz 6,1-6) odczytywane jest jako ustanowienie instytucji diakonatu. W swoich listach św. Paweł wielokrotnie wspomina o urzędzie biskupa oraz prezbitera. Byli oni mianowani poprzez gest włożenia rąk. Od początku zatem sakrament kapłaństwa obecny był w Kościele; od początku można również mówić o pewnej hierarchii święceń.
Rankiem w Wielki Czwartek na pamiątkę ustanowienia kapłaństwa biskup diecezjalny wraz z kapłanami z całej diecezji odprawia Mszę św. Krzyżma, która jest wyrazem jedności i wspólnoty duchowieństwa. Dochodzi wówczas do odnowienia przyrzeczeń kapłańskich.
Celibat
Celibat (łac. caelebs – bezżenny, samotny), inaczej bezżenność, jest rezygnacją z małżeństwa ze względów religijnych. Stan ten praktykowany jest w różnych wyznaniach, nie tylko w chrześcijaństwie/katolicyzmie. Może dotyczyć zarówno osób duchownych, jak i ludzi świeckich. Bywa wynikiem dobrowolnej decyzji bądź nakazu, związanego z wyborem określonej drogi realizacji ideałów danej religii. Zwykle dotyczy życia zakonnego bądź posługi kapłańskiej. Na Dalekim Wschodzie uważny jest za środek prowadzący do osiągnięcia doskonałości duchowej.
Celibat w Kościele katolickim
W chrześcijaństwie celibat początkowo był związany z dobrowolną decyzją; w Nowym Testamencie nie ma nakazu bezżeństwa. Niemniej praktykowany był przez Jezusa Chrystusa, Jana Chrzciciela, św. Jana Ewangelistę oraz św. Pawła. Ten ostatni postrzegał celibat jako dar, charyzmat:
Pragnąłbym, aby wszyscy byli jak i ja, lecz każdy otrzymuje własny dar od Boga: jeden taki, a drugi taki. Tym zaś, którzy nie wstąpili w związki małżeńskie, oraz tym, którzy już owdowieli, mówię: dobrze będzie, jeśli pozostaną jak i ja. (1 Kor 7)
Do dziś w Kościele katolickim celibat jest interpretowany jako dar, który zapewnia swobodniejsze, pełniejsze oddanie się służbie Bogu i ludziom:
Kościół jako oblubienica Chrystusa pragnie, aby kapłan miłował go w sposób całkowity i wyłączny, tak jak umiłował go Jezus Chrystus Głowa i Oblubieniec. (Jan Paweł II)
Tradycja głosi, że w Kościele zachodnim wprowadzono celibat duchownych mocą synodu w Elwirze (Hiszpania), który odbył się około 306 r. Jednakże kanon mówiący o bezżenności jest dodatkiem późniejszym.
Z kolei w dokumentach Soboru Nicejskiego I (325 r.) znalazł się zapis, który zabraniał duchownym zamieszkiwania z kobietami. Wyjątek stanowiły matki, siostry, ciotki lub ktoś, kto był poza wszelkim podejrzeniem.
Celibat przez wieki był w Kościele praktykowany, ale nie usankcjonowany prawnie. Dopiero za papieża Grzegorza VII (1073-1085) bezżeństwo zostało oficjalnie przyjęte jako prawo i uznane za jedyną formę życia duchownego. Decyzja ta została podtrzymana na późniejszych soborach m.in. na Soborze Trydenckim (1545-1563).
W Kościele rzymskokatolickim celibatu wymaga się od kandydatów do sakramentu święceń, zarówno kapłańskich, jak i diakonatu. Przy czym stałym diakonem może zostać mężczyzna żonaty. Do bezżenności zobowiązują się również osoby prowadzące życie zakonne.
Niezachowanie celibatu jest postrzegane jako naruszenie przykazania czystości oraz cnoty religijności. Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego usiłowanie zawarcia ślubu cywilnego pociąga automatycznie ciężkie kary kościelne, aż po ekskomunikę (1394-1395).
Z kolei w przypadku przejścia duchownego do Kościoła rzymskokatolickiego z innej wspólnoty chrześcijańskiej, w której małżeństwo jest dopuszczalne, prawo kanoniczne nie wymaga od niego porzucenia żony i może on bez przeszkód sprawować swoją posługę.
W prawosławiu kapłani i diakoni zazwyczaj są żonaci, ale sakrament małżeństwa przyjmują przed przyjęciem święceń; po święceniach jest to niemożliwe, nawet jeśli owdowieją. Z kolei biskupi muszą być bezżenni. Celibat obowiązuje również mnichów.
W protestantyzmie nie ma święceń kapłańskich; kapłaństwo nie jest sakramentem. Pastorzy, pełniący rolę przewodników duchowych i kaznodziei, najczęściej są w związku małżeńskim, chociaż mogą dobrowolnie wybrać bezżeństwo.
Święcenia kapłańskie – warunki
Otrzymać święcenia kapłańskie może wyłącznie ochrzczony oraz bierzmowany mężczyzna. W Kościele katolickim nie są możliwe święcenia kobiet. Kościół w swojej praktyce powołuje się na wybór Dwunastu Apostołów przez Jezusa – Jezus wybrał do tego grona wyłącznie mężczyzn. Tak samo czynili później Apostołowie, gdy wybierali swoich współpracowników.
Do otrzymania sakramentu święceń koniecznie jest powołanie od Boga. Jednak odpowiedzialność i prawo wybrania kogoś do przyjęcia sakramentu święceń spoczywa w rękach władzy kościelnej.
Wszyscy pełniący posługę święceń w Kościele rzymskokatolickim, przed przyjęciem święceń muszą rozważyć kwestię celibatu, który jest wymagany od każdego kapłana (stali diakoni mogą być wyświęcani spośród mężczyzn żonatych). Nie może żenić się ten, kto już przyjął sakrament święceń.
Przyjęcie święceń musi być wynikiem dobrowolnej decyzji wyświęcanego – nie wolno zmuszać do przyjęcia święceń w jakikolwiek sposób i dla jakiejkolwiek przyczyny.
Kodeks Prawa Kanonicznego precyzuje warunki w kanonie 1029: Do święceń należy dopuszczać jedynie tych, którzy – według roztropnej oceny własnego biskupa albo kompetentnego przełożonego wyższego – po rozważeniu wszystkich okoliczności, maja nieskażoną wiarę, kierują sie prawidłowa intencja, posiadają wymagana wiedze, cieszą się dobra opinia, maja nienaganne obyczaje, wypróbowane cnoty, jak również inne przymioty fizyczne i psychiczne, odpowiadające przyjmowanemu święceniu.
Do przyjęcia święceń potrzebne jest odpowiednie przygotowanie, które zostało ściśle określone przez Kościół. Jest ono zależne od stopnia święceń. Informacje o nim znajdują się m.in. w Kodeksie Prawa Kanonicznego.